فضول بهترین لفظ برای نامیدن کسانی است که در زندگی دیگران سرک می کشند، شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید در قانون مدنی ایران به کسی که در دارایی دیگران بدون اجازه آن ها دخالت و تصرف می کند، فضول گفته می شود؛ یعنی قانون گذار، همین اصطلاح رایج بین مردم را بدون تغییر در قانون استفاده کرده است. در واقع با وجود اینکه در دنیای حقوق همیشه از کلمات سنگین و دشوار استفاده می شود، کلمه فضول و معاملات فضولی به آنچه در کوچه و بازار مورد استفاده قرار می گیرد بسیار نزدیک است. اگر دوست دارید درباره معامله فضولی و عواقبش اطلاعات بیشتری به دست بیاورید، بسته حقوقی ما را از دست ندهید.
اگر شما هم از کسانی هستید که شخصی بدون اجازه با اموال شما معامله کرده یا اینکه خدای نکرده می خواهید بدون اجازه با اموال کس دیگری معامله ای انجام دهید، بدانید که قانون بدون هیچ رودربایستی اسم شما را «فضول گذاشته و عواقب سختگیرانه ای هم برای این آدم فضول، پیش بینی کرده است.
مثلا اگر می خواهید ماشین همسر خود را بدون اجازه او بفروشید، قانون با شما که بدون اطلاع و اجازه همسر خود اقدام به انجام معامله برای او کرده اید برخورد می کند. در قانون به شما، فضول گفته می شود و معامله ای که از طرف شما واقع می شود، معامله فضولی می نامند. دلیل اینکه به این معامله ها فضولی گفته می شود این است که فرد معامله کننده از طرف صاحب مال اذن یا همان اجازه انجام معامله را ندارد بنابراین نباید اشتباه کنید، در موردی که مثلا فردی به برادر خود وکالت کاری می دهد که ماشینش را بفروشد چون به او اجازه داده معامله ای که انجام می شود صحیح است و فضولی نیست.
تکلیف خریدار در معامله فضولی
حال که با معامله فضولی آشنا شدید شاید برای شما هم جالب باشد که جواب پرسش هایی مثل اینکه اگر شخصی بدون اجازه معامله ای را برای دیگری ببندد، تکلیف آن چیست؟ طرف دیگر معامله چه حقوقی دارد؟ فرد صاحب مال چه اقدامی می تواند انجام دهد؟ شاید در نگاه اول به نظر برسد اگر کسی با مال دیگری معامله کند این معامله حتما باطل خواهد بود؛ اما بدانید که قانونگذار چنین نگاهی به معاملات فضولی ندارد، ولی از طرف دیگر این را هم باید توجه داشته باشید که این بدان معنا نیست که چنین معامله ای را صحیح هم بدانیم.
در واقع قانونگذار معاملات فضولی را بین زمین و آسمان نگه داشته است. این معاملات نه باطل هستند و نه صحیح و تعیین تکلیف آن ها به اجازه صاحب مال وابسته است، اهالی حقوق اصطلاحا این معاملات را غیرنافذ می دانند؛ یعنی اینکه این معامله ناقص و نیازمند به تأیید صاحب مال است و اصطلاحا نفوذ حقوقی ندارد و منتظر یک اتفاق دیگر است که به یکی از دو دنیای بطلان یا صحت اضافه شود.
مشکلات و دردسرهای معامله فضولی برای خریدار
اصیل اگر شما جزو کسانی هستید که طعمه معامله با فضول شده اید، در حالی که از فضولی بودن معامله طرف خود روحتان هم خبر نداشته، بدانید که در مخمصه گیر افتاده اید و دردسرهای بی دقتی آن شخص، دامن شما را هم می گیرد.
برای توضیح بهتر مطلب خوب است بدانید که یک معامله فضولی سه طرف دارد؛ طرف اول فضول است که با او آشنا شدیم. طرف دوم صاحب مالی است که فضول با اموال او معامله کرده است.
اصیل کیست؟
قرارداد یک طرف دیگر هم دارد و او کسی است که معامله فضولی با او بسته شده است. به عنوان مثال شخصی که بدون اطلاع و اجازه همسرش ماشینش را می فروشد، فضول محسوب می شود، همسر او مالک ماشین است و شوهرش به جای او در قرارداد دخالت کرده است. در این میان کسی را نیز که ماشین را خریده نباید فراموش کنیم او همان طرف سوم است که در اصطلاح حقوقی اصیل نامیده می شود، قرارداد بیشتر از همه گریبان او را می گیرد و او را به دردسر می اندازد.
پس اگر شما از روی بدشانسی با یک «فضول معامله کرده اید چاره ای ندارید جز اینکه منتظر بمانید تا تکلیف قرارداد روشن شود. در واقع سرنوشت قرارداد شما به دست خودتان نیست و باید در انتظار رد و یا قبول قرارداد از سوی صاحب مال باشید. شما تا آن زمان در بلا تکلیفی به سر خواهید برد ولی می توانید برای روشن شدن هرچه بهتر جوانب امر و تصمیم عادلانه و منصفانه مالک اصلی با او مذاکراتی را انجام دهید.
برای توضیح بیشتر به همان مثال خودمان برمی گردیم. اگر در آنجا همسری که ماشینش فروخته شده، کار شوهر خود را تأیید کرد، معامله صحیح خواهد شد و در واقع اصیل، مالک ماشین می شود. اما اگر همسر کار فضولی شوهرش را رد کند، مثلا بگوید که اصلا قصد فروش ماشین خود را ندارد معامله به دنیای بطلان وارد خواهد شد و اثری نخواهد داشت، انگار که از اول قراردادی به وجود نیامده است.
اگر مالک حاضر به قبول معامله فضولی نشود چه باید کرد؟
گفتیم که قرارداد فضولی تا زمانی که صاحب مال تصمیم نهایی خود را درباره عمل فضول نگرفته بلاتکلیف می ماند. پرسشی که ممکن است پیش آید، این که این بلاتکلیفی تا کی قرار است ادامه داشته باشد؟ قانون در این خصوص هیچ مهلتی مشخص نکرده است. هیچ لزومی ندارد مالک مال، فورا اجازه یا رد معامله را اعلام کند و فرصت کافی دارد. از آنجا که صلاح مملکت خویش خسروان دانند، قانون، این حق را به مالک می دهد که با سبک سنگین کردن اوضاع و احوال معامله، تصمیم نهایی را در مورد مالش بگیرد.
پس مالک می تواند معامله انجام شده را بررسی کند و تمام جوانب آن را بسنجد و در نهایت اگر به این نتیجه رسید که انجام این معامله که بدون رخصت و اجازه او انجام شده، به سودش است، آن را تأیید کند و اگر هم متوجه شد که معامله به ضررش خواهد بود، می تواند تن به این کار ندهد و معامله را رد کند. اما اگر مالک، معامله فضولی را رد کند در این صورت تکلیف معامله چه خواهد شد؟ ممکن است مالک، معامله فضولی را رد کند، در این صورت عقد برای همیشه از بین می رود و هیچ گونه اثری از آن در این دنیا نمی ماند.
حتما شمایی که دیگری مالتان را با شخصی معامله کرده، می خواهید بدانید چگونه می توانید مال را از چنگ خریدار در بیاورید؟
قانون مدنی در ماده ۲۵۱ به این حق شما پرداخته است و می گوید: «رد معامله فضولی حاصل می شود به هر لفظ یا فعلی که دلالت بر عدم رضای به آن کند . نگران نباشید، از چندین راه می توانید مال خود را از خریدار پس بگیرید؛ ممکن است شما کتبا به طرف خریدار اعلام کنید که قصد انجام معامله ندارید یا شفاهی بگویید که معامله را قبول ندارم به ضررم تمام می شود، گاهی هم، مستقیم اراده و نیت درونی خود را بیان نمی کنید، بلکه کاری می کنید که مفهومش رد کردن معامله فضول است. برای مثال ماشین تان را که یک بار به صورت فضولی به فردی فروخته شده بعد از اطلاع از معامله فضولی به شخص دیگری می فروشید، در واقع شما با این کار خود، به طور ضمنی معامله ای که قبلا فضول بر روی ماشین تان انجام داده است را رد کرده اید.
اگر مالک، معامله فضولی را رد کند در این صورت تکلیف معامله چه خواهد شد؟
با وجود حقوق فراوانی که قانون برای مالک در نظر می گیرد او حق ندارد از امتیازات قانونی خود سوءاستفاده کند. در واقع استفاده از این فرصت دوگانه نباید از حد معمول و متعارف خارج شود چون این کار ممکن است باعث زیان طرف اصیل از معامله شود و به نوعی شکل سوءاستفاده بگیرد. هرگز قانون به شما اجازه نخواهد داد که با رفتار خود به حقوق دیگران لطمه وارد کنید. پس اگر مالک تعیین تکلیف قرارداد را آنقدر طول بدهد که موجب ضرر و زیان اصیل شود در این صورت قانون به او حق می دهد که قرارداد را به هم بزند. بنابراین کمی هم به حقوق اصیل توجه شده است.
اما موضوعی که بیشتر از هر چیز می تواند به اصیل کمک کند، طرح شکایت از فضول است. اصیل هم اگر نمی دانسته که شخص فضول مالک اصلی مال نیست و ندانسته با او معامله کرده، بعدا می تواند علاوه بر مقدار پولی که داده، خسارت هم بگیرد. اما اگر می دانسته که فروشنده مالک نیست و با این حال با او معامله کرده، دیگر نمی تواند خسارت بگیرد.
شکایت اصیل از فضول چگونه خواهد بود؟
معامله فضولی یک روی سکه است، روی دیگر آن جرم است، جرم معامله مال غیر، یعنی اگر کسی با علم و اطلاع از اینکه مالی که دارد می فروشد مال خودش نیست و برای دیگری است عمل فروش را انجام دهد علاوه بر اینکه معامله فضولی انجام داده است، ممکن است تحت عنوان جرم فروش مال غیر مورد تعقیب قرار بگیرد. این جرم در حکم کلاهبرداری است و مجازات سنگینی به دنبال دارد. به کسانی که در نتیجه دخالت نابه جای یک شخص فضول ضرر دیده اند توصیه می کنیم که شکایت معامله با مال غیر را مطرح کنند. در صورت اثبات سوءنیت فضول، دادگاه او را مجازات خواهد کرد و علاوه بر این اگر مالک هم از ماجرا باخبر باشد به مجازات قانونی محکوم خواهد شد.