در مباحث حقوقی برای اینکه شخصی مسئول شناخته شود و مکلف به جبران خسارات وارده باشد، لازم است در ابتدا خسارت یا ضرری به زیان دیده وارد شود. یکی از اقسام خسارات و شاید بحث برانگیزترین آنها در تمامی نظام های حقوقی دنیا خسارات معنوی هستند. به طورکلی هرچقدر جوامع پیشرفته تر باشند، تلاش می کنند که در حوزه خسارات، محدوده بیشتری از خسارات را قابل جبران بدانند. یکی از این دسته خسارات، خسارت معنوی وارده بر زیان دیدگان است. به همین جهت در مورد مبحث خسارت معنوی بر آن شدیم با دکتر مرتضی طاهری، قاضی بازنشسته دادگستری و استاد دانشگاه به گفت وگو بنشینیم.
دفتر حقوقی موکل، ارائه دهنده خدمات حقوقی توسط وکلای پایه یک دادگستری در سراسر ایران
وی افزود: بحث مهم دیگر این است که آیا خسارت معنوی وجود دارد؟ در مورد خسارت مادی شکی وجود ندارد و یک اصل بین المللی است اما در مورد خسارت معنوی این بحث وجود دارد. مخالفین معتقدند به دلیل اینکه خسارت معنوی قابل جبران نیست بنابراین وجود ندارد. این استدلال ناپسند است چراکه صورت مسئله را پاک کرده اند و نمی توانند جواب آن را بدهند اما ما معتقدیم بر اساس آموزه های دینی و بین المللی این خسارت نه تنها وجود دارد بلکه به نحو ممکن هم قابل جبران است.
طاهری در خصوص قابل مطالبه بودن خسارت معنوی با بیان روایتی عنوان کرد: روایتی در خصوص خسارت معنوی در رابطه با فردی از مهاجرین داریم که در اینجا نقل می کنم. سمرة بن جندب یک اصله درخت خرما در باغ یکی از انصار داشت. خانه مسکونی مرد انصاری که زن و بچه اش در آنجا به سر می بردند نیز در باغ بود. سمره گاهی می آمد و از نخل خود خبر می گرفت یا از آن خرما می چید. سمره هر وقت که می خواست برود از درخت خود خبر بگیرد، بی اعتنا و سرزده داخل خانه می شد.
صاحبخانه از او خواهش کرد که هر وقت می خواهد داخل شود، سرزده وارد نشود. او قبول نکرد. ناچار صاحبخانه به رسول اکرم (ص) شکایت کرد. رسول اکرم (ص) سمره را خواست و به او فرمود: فلانی از تو شکایت دارد، می گوید تو بدون اطلاع وارد خانه او می شوی، و قهرا خانواده او را در حالی می بینی که او دوست ندارد. بعدازاین اجازه بگیر و بدون اطلاع و اجازه داخل نشو. سمره تمکین نکرد. فرمود: پس درخت را بفروش. سمره حاضر نشد. رسول اکرم قیمت را بالا برد، بازهم حاضر نشد. بالاتر برد، بازهم حاضر نشد. فرمود: اگر این کار را بکنی، در بهشت برای تو درختی خواهد بود. بازهم تسلیم نشد. پاها را به یک کفش کرده بود که نه از درخت خودم صرف نظر می کنم و نه حاضرم هنگام ورود به باغ از صاحب باغ اجازه بگیرم.
به عنوان مثال فرد از طریق پوزش، درج اطلاعیه در روزنامه های محلی یا کثیرالانتشار، جراید خاص ورزشی و علمی، شبکه های اجتماعی و رسانه های صوتی و تصویری فرد عذرخواهی کند و این یکی از راه های جبران این خسارت است. طرق جبران این خسارت نسبت به اشخاص مختلف و درجات و جایگاه های سیاسی، معنوی و علمی آنها متفاوت است. به نظر می رسد با کار کارشناسی دقیق، بسیاری از این خسارت ها به طرق مقتضی، مؤدبانه و تأثیرگذار قابل احقاق باشند.
وی در پاسخ به اینکه در خصوص خسارت معنوی ضعف قانونی وجود دارد یا خیر؟ عنوان کرد: در خصوص این امر به هیچ وجه من الوجوه ضعف قانونی نداریم. ما معتقدیم قانون مسئولیت مدنی مصوب سال ۱۳۳۹ به قوت خود باقی است و این قانون نسخ نشده است مضافاً اینکه در قوانین دیگر این قانون هم تأیید شده و تحکیم پیدا کرده است. ماده یک این قانون می گوید «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.
طاهری افزود: این ماده به راحتی ضرر معنوی را عنوان کرده و در مواد دیگر این موضوع را توسعه داده و بعضاً نحوه جبران خسارت را اشاره کرده است. همچنین در ماده ۹ قانون مذکور آمده است «دختری که در اثر اعمال حیله یا تهدید و یا سوءاستفاده از زیردست بودن، حاضر برای همخوابگی نامشروع شده می تواند از مرتکب علاوه از زیان مادی مطالبه زیان معنوی هم بنماید. به نظر می رسد که اصول و کلیات این قانون دست نخورده و نسخ نشده است و به قوت خود باقی است. همچنین از قوانین دیگر از جمله قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ و اصلاحات سال ۹۴ می توان استفاده کرد بنابراین در این زمینه خلأ قانونی نداریم. مضافاً اینکه برفرض اگر خلأ قانونی داشته باشیم قاضی موظف است به اصول و قواعد شرعی و دینی مراجعه کند که اجازه می دهد خسارت معنوی جبران شود همچنین اصلی در حقوق داریم که هیچ خسارتی بلا تدارک و بلا جبران باقی نمی ماند و منظور از خسارت، هم خسارت مادی و هم معنوی است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در محاکم قضایی ایران، در خصوص خسارت معنوی احکام فراوانی صادر می شود، عنوان کرد: در دهه اخیر قضات در محاکم مختلف حکم صادر می کنند و این آرا رو به افرایش است. برای توجه بیشتر به بحث خسارت معنوی در صدور احکام قضایی لازم است که اساتید در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، این موضوع را در بوته تحقیق قرار دهند. از سوی دیگر در حوزه های علمیه نیز در دوره های عالی این موضوع را مورد تحقیق و تفحص قرار بدهند و از آیات قران کریم، روایات معصومین (ع) و از اجماع فقها استفاده شود. آرام آرام این فکر در جامعه گسترش پیدا خواهد کرد و سمینارهای علمی و کارگاه های تخصصی و در مناسبت های مختلف این موضوعات مطرح شود تا این موضوع آموزش داده شود.
جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای دفتر حقوقی موکل ارتباط برقرار نمایید.